فرض کنید برای خرید یک بسته خشکبار به فروشگاه رفته‌اید؛ به قفسه مخصوص مراجعه می‌کنید و همانجایی که همیشه برند مورد اعتمادتان را می‌یافتید، کالایی با همان طرح، شکل و رنگ می‌بینید. وقتی به خانه برمی‌گردید و بیشتر دقت می‌کند، می‌بینید که آنچه خریده‌اید، محصولی نیست که همیشه استفاده می‌کنید؛ کالای مشابهی است که از روی یک کالای موفق کپی شده و تنها با پس و پیش کردن چند حرف و تغییر نام روانه بازار شده است. قاعدتا نشانی از کیفیت کالای اصلی هم در این محصول کپی شده نخواهد بود.

کالاهای زیادی هستند که در طول سال‌ها توانسته‌اند اعتماد ما را جلب کنند و با یک نگاه از دور برای ما قابل شناسایی هستند. تولیدکنندگان این کالاها در طول سال‌ها با ارایه محصول باکیفیت توانسته‌اند مشتریان ثابتی برای خود دست‌وپا کنند که به هیچ وجه حاضر نیستند نمونه دیگری را به جای آن کالا مورد استفاده قرار دهند. پرونده‌ای که پیش رو داریم، بیش از همه مفید برای آن دسته تولیدکنندگانی است که چنین کالاهایی تولید می‌کنند. آنها باید توجه داشته باشند که اگر طرح صنعتی خود را به ثبت نرسانند، ممکن است دیر یا زود شاهد کالای مشابهی باشند که از اعتبار و شهرت شکل و ظاهر کالای آنها استفاده کرده و نه ‌تنها به فروش آنها لطمه می‌زند بلکه اعتماد را که مهم‌ترین سرمایه تجاری آنهاست، خدشه‌دار می‌کند. بدون ثبت طرح صنعتی، تولیدکننده به سختی می‌تواند مانع از تولید کالاهای مشابه شود.

به طور کلی طراحی از ابتدایی‌ترین ابزار برای بیان احساس بشر بوده است و می‌توان آن ‌را این گونه تعریف کرد: «طراحی واقعیت بخشیدن به تصاویر ذهنی و بازآفریدن تصاویر عینی است». ویژگی خاصی که طراحی صنعتی را از سایر طراحی‌ها از جمله طرح‌های ترسیمی، معماری و... متمایز می‌کند، قرار گرفتن آن در یک فرآیند صنعتی است؛ یعنی این‌گونه طرح‌ها ابتدا بر اساس یک سری اصول ترسیم می‌شوند تا با قرار گرفتن در یک فرآیند صنعتی بتوان کالایی را با توجه به ابعاد طرح به وجود آورد. به طور کلی می‌توان گفت طرح صنعتی خصوصیات مربوط به شکل، ساختار، نقش، نقوش و تزئینات یک کالا در فرآیند صنعتی را شامل می‌شود. طرح صنعتی از جمله اموال فکری است و مطابق «قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علایم تجاری مصوب سال 1386» قابل حمایت است.

مزیت طرح‌های صنعتی برای صاحبان آنها

وقتی از هر موضوعی صحبت می‌کنیم و استفاده از آن نظام را برای مردم توصیه می‌کنیم بلافاصله باید مزایای آن را نیز با استدلال برشماریم. تنها از این طریق است که شهروندان فهیم یک جامعه آن سیستم را برمی‌گزینند و استفاده از آن را برای خود صلاح می‌دانند. در این باره باید گفت اصلی‌ترین مزیتی که ثبت طرح صنعتی برای صاحبان کالا به وجود می‌‌آورد، ایجاد بازارهای هرچه بیشتر برای کالاهای تولیدی است چرا که با ثبت طرح، همه حقوق مربوط به آن طرح از جمله ساخت، تولید، فروش و ... متعلق به مالک طرح می‌شود. مطابق ماده 20 قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علایم تجاری، هرگونه ترکیب خطوط یا رنگ‌ها و هرگونه شکل سه‌بعدی با خطوط و رنگ‌ها یا بدون آن به طوری ‌که ترکیب یا شکل یک فرآورده صنعتی را تغییر دهد، طرح صنعتی است. بنابراین مطابق قانون ایران شکل ظاهری کالا از لحاظ زیبایی شناختی قابل حمایت است خواه این ظاهر از لحاظ شکل و ساختار باشد خواه از لحاظ نقش و نقوش و ترکیب رنگ‌ها. برای مثال چنان چه طرح صنعتی خودروی بنز مدل 2012 به ثبت برسد، از لحاظ شکل ظاهری آن مورد حمایت است نه به خاطر عملکرد و کارایی آن. نکته‌ای که در این مورد حائز اهمیت است این که طرح صنعتی حیات مستقل از کالا دارد به این معنا که اگر طرح با ابعاد کوچک به ثبت برسد همان کالا با ابعاد بزرگتر به دلیل یکسانی طرح ثبت شده، قابل حمایت است.

شرایط ثبت طرح‌های صنعتی

وقتی یک شهروند دریافت که باید طرح‌های صنعتی تولیدی خودش را به عنوان یک ایده فکری و مالکیت معنوی ثبت کند همچنین باید بداند که از چه روش و با چه شرایطی باید این کار را انجام دهد و در این روند با چه تشکیلات و سازمان‌هایی در ارتباط است. قانون ایران در این زمینه همانند قوانین اکثر کشورهای جهان شرط جدید بودن و اصالت طرح را برای ثبت طرح صنعتی در نظر گرفته است. همچنین داشتن کاربرد صنعتی شرط لازم دیگر است که در حقوق ایران مورد توجه قرار گرفته است. جدید بودن طرح به این معناست که طرح موصوف قبل از درخواست ثبت برای عموم افشا نشده باشد چه از طریق استفاده و چه از طریق انتشار. شرط مربوط به اصالت طرح زمانی تامین می‌شود که کپی و تقلید طرح‌های سابق نباشد و مستقلا توسط مالک مطرح شده باشد. داشتن کاربرد صنعتی، آخرین شرطی است که برای به ثبت رسیدن یک طرح صنعتی مورد نیاز است.

زمانی یک طرح کاربرد صنعتی دارد که قابلیت اعمال در یک پایگاه مادی را در بخش صنعت داشته باشد. به نظر می‌رسد لزوم تحقق این شرط متمایز کردن طرح‌های صنعتی از طرح‌های ترسیمی و هنری است.

مدارک لازم برای ثبت

«آیین‌نامه قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علایم تجاری» شرایط عملی ثبت طرح صنعتی را اعلام کرده است که بررسی و تبیین آن برای شهروندان از کمال اهمیت برخوردار است. بدین منظور مالک طرح صنعتی باید در ابتدا فرم اظهارنامه طرح صنعتی را از اداره مالکیت صنعتی تهیه کند و با تکمیل اطلاعات شخصی مالک و طرح مورد تقاضای ثبت آن‌را به اداره مالکیت صنعتی تقدیم کند. متقاضی باید همراه با اظهارنامه مدارک ذیل را ضمیمه کند:

1- مدارک مثبت هویت متقاضی.

2- مدارک نمایندگی چنانچه مالک دارای نماینده قانونی باشد.

3- پنج نمونه تصویر گرافیکی طرح از تمامی جوانب.

4- رسید مربوط به پرداخت هزینه اظهارنامه.

نکته قابل توجه این است که حقوق مربوط به طرح صنعتی ثبت‌شده قابل انتقال است؛ به طور مثال مالک طرح می‌تواند حق ساخت و تولید یک طرح را به شخص دیگری (حقیقی یا حقوقی) واگذار کند. انتقال حقوق مربوط به طرح صنعتی اصولا از طریق قراردادهای واگذاری و یا لیسانس انجام می‌شود. چنانچه نسبت به طرح صنعتی قراردادی انتقالی منعقد شود، مطابق ماده 94 آئین‌نامه قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری باید به مرجع ثبت ارائه شود. اداره مالکیت صنعتی مفاد مجوز یا قرارداد را به طور محرمانه نگهداری ولی اجازه بهره‌برداری را ثبت و آگهی می‌کند.

مدت حمایت از طرح‌ها

مدت حمایت از طرح صنعتی ثبت شده پنج سال است که برای دو دوره متوالی نیز قابل تمدید است. پس از ثبت طرح صنعتی (تایید اولیه اداره مالکیت صنعتی) مفاد اظهارنامه برای اطلاع عموم در روزنامه رسمی آگهی می‌شود تا چنانچه نسبت به ثبت آن اعتراضی وجود داشته باشد، اعلام شود. چنانچه تغییری در هر یک از اطلاعات مندرج در اظهارنامه بوجود آید مالک مکلف است اداره مالکیت صنعتی را از آن مطلع و نسبت به ثبت تغییرات اقدام کند. نکته‌ای که در روند ثبت طرح صنعتی قابل توجه است، اینکه چنانچه اداره مالکیت صنعتی اظهارنامه متقاضی را رد کند وی می‌تواند نسبت به این تصمیم ظرف 30 روز از تاریخ ابلاغ به همان مرجع اعتراض کند. اعتراض نامه باید کتبی و در دو نسخه به اداره مالکیت صنعتی ارائه شود و دلایل و مستندات اعتراض به آن ضمیمه شود.

برخی اوقات خانواده‌ها مشتری کالایی می‌شوند که به راحتی قادرند آن را در میان کالاهای مشابه تشخیص دهند. این موضوع، یک امتیاز مهم برای کالا محسوب می‌شود که به آسانی بدست نمی‌آید. حال اگر تولیدکننده بخواهد انحصارا از این مزیت کالای تولیدی خود استفاده کند و مانع از آن شود که رقبا کالاهایی با همان طرح و رنگ وارد بازار کنند، چه باید کند؟ ثبت طرح در اداره مالکیت‌های صنعتی در این شرایط می‌تواند حقوق تولیدکننده را تامین کند.